Алып күш иесі – Қажымұқан Мұңайтпасұлы: теңдессіз тұлға туралы толымды дерек

Қазақ даласының атын әлемге танытқан, алып күшімен жаһанды таңғалдырған Қажымұқан Мұңайтпасұлы – ұлттық рухтың символына айналған тарихи тұлға. Ол – күрестің бірнеше түрін меңгеріп, дүниежүзілік деңгейде чемпион болған тұңғыш қазақ, нағыз аңыз адам.

Текті жерден шыққан тегеурінді тұлға

Қажымұқан Қыпшақтың Алтыбас руынан шыққан. Оның арғы аталары – Тірлікбай, Ойбас, Алтыбас, Ернақ сынды елге белгілі адамдар болған. Әсіресе, атасы Ернақ пен нағашы атасы Лек палуан ерекше күш иесі болған деген аңыз-әңгімелер ел ішінде көп. Әкесі Мұңайтпас та палуандар додасында "жуанаяқ палуан" атанған.

Құжат бойынша Қажымұқан 1871 жылы қазіргі Ақмола облысында туған делінсе де, кей зерттеушілер оны Отырар өңірінің тумасы деп есептейді. Жасынан-ақ еңбекке араласқан ол байларға жалданып, ауыр жұмыспен шұғылданған. Өгізді батпақтан жалғыз өзі сүйреп шығаруы, арбадағы атты көтеріп, арбаны өзі тартқаны сынды оқиғалар – оның табиғи күші жайлы аңызға айналған.

Күреске деген құлшыныс пен әлемдік жеңістер

Қажымұқан небәрі 17 жасында палуандар арасында аты шыға бастайды. Бірнеше атақты балуанды жеңген соң, 18 жасында циркке шақырылады. Осы кезден бастап оның кәсіби мансабы басталады. 1905 жылы Харбинде өткен жарыста "джиу-джитсу" күресінен алтын медаль иеленіп, "Маньчжурия чемпионы" атанады.

Бір жылдан кейін Германияда өткен жарыста жеңіске жетіп, шетелдік палуандарды мойындатады. Швецияның Гетеборг қаласында өткен француз күресінен әлем чемпионатында топ жарып, осы күрес түрінен әлем чемпионы атанған алғашқы қазақ болды.

Ол дүниежүзінің 30-ға жуық елін аралап, 50-ден астам медаль жеңіп алған. Аргентина астанасы Буэнос-Айресте өткен жарыста алтын медальмен марапатталған. Вестергард Шмидт, Фисури Колос, Тигане, Петров сынды Еуропа мен Ресейдің мықты палуандарын да бірнеше рет жеңген.

Саракикимен айқас: аңызға айналған жекпе-жек

Қажымұқанның есімін тарихта мәңгі қалдырған жекпе-жектердің бірі – жапон палуаны Саракики Джиндофумен болған кездесу. Француз күресінен кейін Саракики кез келген палуанды жеңуге дайын екенін айтып, джиу-джитсудан айқасқа шақырады. Қажымұқан бұл шақыруды қабыл алып, ауыр жарақат алса да, жапон палуанын тізе бүктіреді. Айтуларынша, Саракики осыдан кейін жүрек талмасынан қайтыс болған.

Теңдессіз дене бітімі мен күшінің үлгісі

Қажымұқанның күш-қайраты мен дене бітімі кез келген адамды таңғалдырған. 75 жасында салмағы 174 келі болған. Бойы – 195 см, кеудесі – 146 см, аяқ киімінің өлшемі – 54. Бірде палуандар көтере алмаған 450 келілік сейфті арқасына салып, екінші қабатқа көтеріп шыққаны – нағыз ерлік.

Лақап аттары мен қажылық сапары

Қажымұқан түрлі елдерде түрлі атпен танылды. Ол "Қара Иван", "Ямагата Муханура", "Қызыл маска", "Қара Мұстафа" деген лақап аттармен күрес ареналарына шықты. Түркиядағы жарыстардың бірінде жергілікті чемпионды жеңіп, Стамбұл билеушісімен кездеседі. Оның мұсылман екенін білген соң, билеуші қажылыққа бірге баруды ұсынады. Осы сапардан кейін Мұқан есіміне "Қажы" мәртебесі қосылып, Қажымұқан атымен танымал болды.

Соғыс жылдарындағы ерлігі: ұшаққа ақша жинаған батыр

Ұлы Отан соғысы басталғанда, Қажымұқан жасының үлкендігіне қарамастан, цирк-шапито ұйымдастырып, ауыл-ауылды аралап, өнер көрсетіп, 100 мың рубль жинайды. Бұл қаржыға ұшақ жасатып, оның бүйіріне Амангелді Имановтың есімін жаздырып, Қажытай Шалабаев есімді жас ұшқышқа тапсырады. Ол ұшақ соғысқа қатысып, жауға қарсы шайқастарда қолданылды.

Марапаттары мен жоғалған медальдар

Қажымұқан түрлі мемлекеттердің ең жоғары марапаттарына ие болды. Персия шахының "Алтын Арыстан мен Күн" ордені, Манчжурияның "Қайырымдылық" ордені, "Қазақ халқының батыры" атағы – соның дәлелі. Бірақ палуан өмірінің соңында отбасын асырау үшін кейбір медальдарын сатуға мәжбүр болған.

Ұрпақтары мен өмірінің соңғы жылдары

Қажымұқан төрт әйелінен бірнеше бала сүйді. Бірінші әйелі – цирк әртісі Надежда Чеповская (мұсылман болғаннан кейін Бәтима есімі берілді). Кейінгі өмірінде Ырысты, Мінәйім және Айшагүл есімді әйелдермен отбасын құрған. Соңғы әйелінен 78 жасында Жаңаділ есімді ұл сүйді.

Немерелері арасында каратэ-додан Азия ойындарының жүлдегері Шаттық Қажымұқанов, композитор Бақытжан Қажымұқанов секілді елге танымал азаматтар бар.

Өмірінің соңғы кезеңінде Қажымұқан биліктің назарынан тыс қалып, кедейшілік көрген. 1948 жылы Түркістан облысының Бөген ауданында дүниеден озды. Кей деректерде оның өліміне өкпесіне суық тигені себеп делінеді.

Қорытынды

Қажымұқан Мұңайтпасұлы – қазақ халқының маңдайына біткен ұлы тұлға. Ол күш пен қайраттың, отаншылдық пен жанкештіліктің символы. Тек палуан ғана емес, елдің рухын көтерген, күрес арқылы ұлтын танытқан дара тұлға. Оның есімі – ұрпақ жадында, ел тарихында мәңгі жаңғырып тұратын асқақ бейне.